عضو شوید
عضویت سریع
آمار مطالب
آمار بازدیدمفهوم عقد و اقسام آن
فسخ از اسباب انحلال عقد است و چنانكه خواهيم ديد در ايقاع راه ندارد. بنابراين قبل از هر چيز بايد مفهوم عقد و اقسام آن را باز شناخت. لذا ما اين فصل را به سه مبحث تقسيم نموده، در مبحث اول مفهوم عقد، در مبحث دوم نهادهاي مشابه عقد و در مبحث سوم اقسام عقد را مطالعه خواهيم كرد.
مبحث اول: مفهوم عقد
در اين مبحث مفهوم لغوي عقد و سپس مفهوم اصطلاحي آن را در فقه اماميه، فقه عامه و حقوق ايران در گفتارهاي جداگانه مطالعه خواهيم كرد.
گفتار اول: مفهوم لغوي عقد
كلمه عقد يك واژه عربي و از لحاظ اشتقاق و ريشه‌شناسي مصدر است كه گاه در مفهوم وصفي و به معناي «معقود» به كار مي‌رود. عقد در لغت به معناي گره زدن و بستن در مقابل گشودن، يا ربط و وصل در مقابل حل است. اين واژه كاربردهاي متفاوتي يافته و علماي لغت علاوه بر معناي ياد شده، معاني ديگري را ذيل اين ماده بيان داشته‌اند كه البته بي‌ارتباط با معناي اصلي نيست؛ همانند تصميم و اعتقاد جازم، ضمان، عهد، عهد مؤكد، پناه بردن به كسي، احكام و ابرام امري، محكم كردن و غليظ كردن.
علاوه بر عقد كه جمع آن اعقاد و عقود است از اين ماده مي‌توان از عِقد به معناي قلاده و گردنبند، عُقْدَه به معناي گره و بستنگاه و مَعْقَد يعني موضع و محل گره ياد كرد كه معاني اصطلاحي عقد بي‌ارتباط با آنها نيست.[1]
گفتار دوم: مفهوم عقد در فقه اماميه
در فقه اماميه تعاريف مختلفي از عقد ارائه شده و فقها با استناد به نصوص شرعي، كتب لغت و مراجعه به عرف، عقد را تعريف نموده‌اند. قدما و متأخران فقه اماميه عقد را «ايجاب مرتبط با قبول يا ايجاب مقترن با قبول»[2] مي‌دانند. بر اين اساس، حقيقت عقود، الفاظ و اقوال است و صورت بيروني عقد كه با ابراز اراده طرفين در قالب ايجاب و قبول تحقق مي‌يابد، نقش مهمي ايفا مي‌كند.
برخي نيز در تعريف عقد گفته‌اند: «عقد حيثيت ارتباط هر يك از دو تعهد و ربط قراري به قرار ديگر است و عهد به معناي التزام نفساني و جعل و قرار معاملي است».[3]
به عبارت ديگر، عقد در مفهوم اصطلاحي خود استعاره از عقد حقيقي و ريسمان گره خورده است. دسته‌اي از فقهاي اماميه معتقدند عقد «عهد» يا «عهد مؤكد» است و به عبارت ديگر موجودي است اعتباري كه در آن الزام و التزام نهفته است.[4] بنابراين نظريه منظور از واژه «عقد» در آيه «اوفوا بالعقود» نيز عهد موثق و پيمان استوار است.
و بالاخره از ديدگاه گروهي ديگر از فقها عقد «گفته طرفين يا گفته يكي و فعل ديگري است، آن هم به گونه‌اي كه شارع اثر مقصود را بر آن بار كرده است».[5] اين تعريف از اين لحاظ كه الفاظ يا افعال را جزئي از اجراي تشكيل دهنده عقد دانسته همانند تعريف اول ـ منسوب به مشهور فقه اماميه‌ـ است، اما از نظر قيد «ترتيب اثر شرعي» از ساير تعاريف عقد متمايز است.
از سوي ديگر اين تعريف موافق با تعريفي است كه برخي از فقهاي عامه در بيان مفهوم عقد ابراز كرده‌اند، يكي از فقهاي حنفي در تعريف عقد مي‌گويد: « عقد ارتباط ايجاب يكي از متعاقدين و قبول طرف ديگر به گونه‌اي است كه اثر آن در معقود عليه ظاهر شود.»[6]
گفتار سوم: مفهوم عقد در فقه عامه
در فقه عامه، عقد در دو معناي عام و خاص به كار مي‌رود. در معناي عام عقد هرگونه التزام و تعهدي است كه انسان انجام دادن آن را بر عهده گرفته است. اين تعهد و التزام ممكن است در مقابل التزام و تعهد ديگر باشد مانند بيع و اجاره يا در مقابل التزام ديگر نباشد مانند يمين و نذر؛ همچنان كه اين التزام و تعهد ممكن است التزام ديني مانند انجام فرائض و واجبات و ترك محرمات باشد يا التزام دنيوي.
در معناي خاص، عقد التزام و تعهد صادر از دو طرف مقابل است. در آثار مختلفي از فقه عامه گفته شده است كه صورت عقد با ايجاب و قبول محقق مي‌شود. در عبارات ديگر، عقد به مجموع ايجاب و قبول تعريف شده است و برخي نيز عقد را به «ارتباط ايجاب و قبول به نحو مشروع كه اثرش در محل ثابت شود» يا «تعلق و ارتباط شرعي يكي از متعاقدين به ديگري به گونه‌اي كه اثرش در محل ظاهر شود»[7]تعريف كرده‌اند.
گفتار چهارم: مفهوم عقد در حقوق ايران
ماده 183 قانون مدني عقد را چنين تعريف مي‌كند: « عقد عبارت است از اين كه يك يا چند نفر در مقابل يك يا چند نفر ديگر تعهد بر امري نمايند و مورد قبول آنها باشد.»
